წარმართობაზე დღევანდელ საქართველოში მხოლოდ პირობითად შეიძლება საუბარი (ამიტომაც ამ სიტყვას ბრჭყალებში ვსვამთ სათაურში). ქვეყანაში, რომელმაც ქრისტიანობის თხუთმეტი საუკუნე გამოიარა, ძნელი იქნება რაიმე კვალის დადასტურება ისტორიული წარმართობისა, რომელიც წინ უძღოდა ქრისტიანობის შემოსვლას და რამდენიმე ხანს ამის შემდგომაც გრძელდებოდა ინერციით.
ორიოდე სიტყვა წარმართობის შესახებ. პირველ ყოვლისა, წარმართობა აბსოლუტურად უპირისპირდება მონოთეისტურ რელიგიებს. წარმართობა პრინციპულად მრავალღმერთიანობაა. ქრისტიანული თვალსაზრისით, ეს მრავალღმერთიანობა მეორეული წარმოშობისაა. სამოთხეში მყოფი ადამი, ბუნებრივად, მონოთეისტი იყო, სხვა ღმერთი მისთვის, გარდა მისი გამჩენისა, არ არსებობდა. სამოთხიდან განდევნის შემდეგ ადამმა და მის კვალზე მისმა მოდგმამ დაკარგეს ერთი ღმერთის რწმენა, ღმერთი დანაწილდა ბუნებაში, ბუნების მოვლენებში, თუმცა ერთი ღმერთის წარმოდგენა სავსებით არ გამქრალა. ქრისტიანობის თვალსაზრისით, კაცობრიობის ისტორია ადამის განდევნიდან ძველი აღთქმის მონოთეიზმამდე ერთი ჭეშმარიტი ღმერთის ძიების პროცესია.
ძნელია ქართულ სინამდვილეში პაგანიზმზე, როგორც რელიგიურ სისტემაზე ლაპარაკი. როგორი სახე ჰქონდა მას საქართველოში, უცნობია. ერთადერთი საისტორიო წყარო, საიდანაც ჩვენ გვაქვს ერთგვარი, თუმცა მწირი, წარმოდგენა წარმართულ პანთეონზე, ქართლის მოქცევის ამსახველი ტექსტია, სადაც არმაზი, გაცი და გაიმი, ზადენი, აინინა და დაინინა (თუ ინინა) მიჩნეული არიან ქართლის მფარველებად, ნაყოფიერებისა და კეთილდღეობის გარანტებად. მათი კერპები მცხეთაში, მტკვარგაღმა, მაღალ მთაზე მდგარან და როგორც მცველები გადმოჰყურებდნენ ქალაქს. ხალხური გადმოცემები მათ შესახებ დუმან; არ ჩანს, რომ ისინი ისტორიის თვალსაწიერში კულტის ობიექტები ყოფილიყვნენ. მხოლოდ აქაიქ მიკროტოპონიმებად შემორჩა მათი სახელები: არმაზი (მცხეთაში და სამცხეში), ზადენი – ადგილის სახელში ზედაზენი (ანუ ზედა ზადენი).
თუ ჩვენ არ შეგვიძლია ვილაპარაკოთ პაგანიზებულ ქრისტიანობაზე მთელი საქართველოს მასშტაბით, არის რეგიონი, რომლის მიმართაც ეს ხერხდება. ეს არის აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის საზოგადოებები ხევსურეთში, ფშავში, მთიულეთ-გუდამაყარში, ხევში, თუშეთში, სადაც პაგანიზებული ქრისტიანობა სისტემის სახით დასტურდება და დღემდე ძალაშია. ამაში ყველას შეუძლია ადვილად დარწმუნდეს, ორიოდე დღეს თუ მაინც გაატარებს ამ კუთხის რელიგიურ დღესასწაულზე. სისტემა ამ ერთ, ცალკე აღებულ დღესასწაულზეც საცნაური იქნება.
განსხვავებული სტრუქტურა აქვს ხევსურეთის საყმოებს. აქ ვერ შევხვდებით ლაშარის ჯვრის ანალოგიურ საერთოხევსურულ ჯვარს. ხევსურეთში რამდენიმე რელიგიურ-საზოგადოებრივი ცენტრია, მათ შორის, ვაჟაფშაველას პოემების წყალობით, ყველაზე ცნობილი გუდანის ჯვარია, რომელიც თავის გარშემო სხვადასხვა სოფლებში განსახლებულ სამ გვარს (არაბულს, ჭინჭარაულს და გოგოჭურს) იკრებს. მიუხედავად სტრუქტურული განსხვავებისა, რაც მხოლოდ საყმოების ურთიერთობას და ჯვართან მათ მიმართებას ეხება, საკულტო-რიტუალური სისტემა მთელს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ერთია.
კულტმსახურების სათავეში დგას პირი, რომელიც სხვადასხვა კუთხეში სხვადასხვა სახელწოდებებით არის ცნობილი: ხუცესი, დეკანოზი, (ეს უკანასკნელი ყაზბეგის რომანების წყალობით გავრცელდა). მას ჯვარი მოითხოვს ჭაბუკობის ასაკიდან, მისი ლეგიტიმაციისთვის აუცილებელია მხარის განათვლა საკლავის სისხლით წელიწადში ცხრაჯერ. თვითნებურად დადგომა ხუცესად, მისი ფუნქციების უზურპაცია, დაუშვებელია. ჯვრისავე მოთხოვნით ან კენჭისყრით რიგითი ყმა ხდება დასტური, დაბალი რანგის ფუნქციონერი, ხუცესის დამხმარე კულტ-მსახურებისას (რაც ქრისტიანულ ეკლესიაში დიაკვანს შეესაბამება). სტატუსით მასზე დაბალია შულტა, რომლის სამსახური ტექნიკური ხასიათისაა და ამიტომაც არ მოითხოვს იმ სიწმიდის დაცვას, რომელიც ჯერ ხუცესს და მერე დასტურს ევალება კულტმსახურებისას. ჯვარივე ირჩევს მისი წმიდა ჭურჭლის (თასგანძის, ადგილობრივი ტერმინოლოგიით) და ინვენტარის (მაგ., დროშის) შემნახველს და მატარებელს (მეგანძური, მედროშე). ყველაზე მაღალი რანგის სამსახურია ქადაგობა. რიგითი ჯვარის მოწოდებით ხდება ქადაგი, რომლის მოწოდება საყმოსთვის ჯვარის ნების გაცხადებაა, ამიტომაც არის მისი სტატუსი ხუცესისაზე მაღალი.
კულტმსახურების დაწყებამდე, დღესასწაულის მოახლოების პერიოდში, ხუცესი წმიდად ინახავს თავს (წმიდობს), იცავს აკრძალვებს, დადის გაუთელავი, თავისი საკუთარი ბილიკებით, ერიდება გარეშე ხალხთან ურთიერთობას ან განმარტოვდება სოფლიდან მოშორებით ქოხში, სადაც მას არასრულწლოვანი გოგონები უზიდავენ საკვებს. ჯვარში მისი ფუნქციაა საკლავის დაკვლა, რომელსაც წინ უძღვის სახუცო ტექსტების (ხუცობანი) წარმოთქმა, საყმოსგან შეწირული პირუტყვის დამწყალობნება, ჯვრისადმი თხოვნა, რომ მან მეოხება გაუწიოს მის კარზე შეკრებილ საყმოს (მლოცველს) მორიგე ღმერთის წინაშე. შესაწირავი პირუტყვი არის ხარი ან ცხვარი, არავითარ შემთხვევაში – თხა. ჯვარში მიაქვთ საგანგებოდ გამომცხვარი ქადები, რომელთა გასერვის შემდეგ ხუცესი მათ შეწირულად ჩათვლის. ეს არის უსისხლო მსხვერპლი, რომელიც, როგორც წესი, თან ახლავს სისხლიანს.
ხუცობანი წარმოითქმის ხუცესის მიერ საყმოს სახელით ანუ ამ დროს საყმო თავის სათხოვარს ხუცესის პირით გამოხატავს. ამრიგად, ხუცესი დგას საყმოსა და ჯვარს შორის. მას მიაქვს ჯვართან როგორც მსხვერპლი, ასევე სიტყვა. მიმართულება: ქვევიდან ზევით, ადამიანური სამყაროდან ჯვრის სამყაროსკენ. ქადაგის ფუნქცია საპირისპიროა. ქადაგის პირით ჯვარი მეტყველებს. ჯვარს ჩამოაქვს მორიგე ღმერთის გადაწყვეტილება: წყალობა ან რისხვა. ქადაგიც შუამავალია საყმოსა და ჯვარს შორის, მაგრამ მისი სიტყვის მიმართულება საპირისპიროა – ზემოდან ქვემოთ. ამის გამო ხუცობათა და ნაქადაგართა ტექსტები განსხვავდება ერთმანეთისგან როგორც შედგენილობით, სტრუქტურით, ასევე ენობრივად. ის, რასაც ამ რეგიონებში ჯვართენას უწოდებენ, არსებითად, ნაქადაგარის ენაა.
ხუცობის სამნაწილიანი ტექსტი (სადიდებელი, საკუთრივ ხუცობა და კურთხევანი) „ინკრუსტირებულია“ ქრისტიანული ტექსტებიდან მომდინარე ელემენტებით – სიტყვებით, გამოთქმებით თუ ფრაზათა ფრაგმენტებით. აი, მაგალითები: „ააა, დიდება ღმერთსა, მადლი ღმერთსა, დიდება დღეს დღესინდელსა, რჯულქრისტიანთა, მზესა და მზის მყოლ ანგელოზთა. დიდება და გამარჯვება შენდა, ბატონო ხთიშობელო…“, „ხთისგან გამარჯვება შენი, წმიდაო ხთიშობელო, შენ გადიდას, შენ გაგიმარჯვას…“. ბუნდოვანება, ერთი შეხედვით, შეიძლება წარმართულ შრედ მოგვეჩვენოს, მაგრამ იგი ლიტურგიული ტექსტის ფოლკლორიზაციის თავისებური ნიმუშია: „დღესა ხსნილობა ჯვარსა კურთხეულობა კურთხეულჩია ღმერთია უფალია ასტა მარასტას უკუნის უკუნანდე ჩვენო მამაო მოვლილებულო რომელნი ხარ ცათაშია აგრე ხოყანაშია მოგვიშვი და მიგვიტიე პური ჩვენი არსობილთა“ და მისთ. (საკმაოდ მოზრდილი ტექსტი ხუცესის მიერ წარმოითქმის სულმოუთქმელად როგორც, ერთი წინადადება).
დღესასწაულის განუყოფელი ატრიბუტია ლუდი, რომელსაც საგანგებოდ ადუღებენ ამ დღისთვის. მზადების პროცესი მეტად საპასუხისმგებლო საქმიანობად ითვლება, ამიტომაც იგი სიწმიდის პირობებში მიმდინარეობს. ცეცხლისთვის ფიჩხის მოტანა და სხვა ტექნიკური საქმე შულტას აბარია, რომელიც გარკვეული პერიოდით წმიდობს. მასზე მეტი სიწმიდის დაცვა ევალება დასტურს, რომელიც უშუალოდ ლუდის ხარშვის პროცედურას, როგორც წმიდა საქმიანობას, უძღვება. სალუდეში შესვლა, სადაც ის ტრიალებს მთელი კვირის განმავლობაში, ყველას ეკრძალება, თვით შულტასაც კი (ხუცესსაც კი, რომლის სიწმიდის ხარისხი ძალზე მაღალია, ერიდება იქ შესვლა).
ლუდი ჯვრის სახელზე მზადდება. მოდუღებული ლუდი დგას დახურულ კოდში, რომლის გახსნისთვის ხუცესი საგანგებო ხუცობას წარმოთქვამს (კოდის გახსნა). ამის შემდეგ საყმო, თითოეული ყმა, საგანგებო თასებით, რომლებიც ჯვარში ინახება როგორც ჯვრის საკუთრება, ეზიარება წმიდა სასმელს. ტერიტორია, სადაც საყმოა შეკრებილი დღესასწაულზე, ჯვრის ტერიტორიაა; ლუდიც და ჭურჭელიც ჯვრისაა. ამრიგად, ჯვარი მასპინძელია, საყმო – მისი სტუმარი.
გარდა რეგულარული დღესასწაულებისა, რომლებიც, ძირითადად, იმეორებენ საეკლესიო დღესასწაულებს (შობა, ნათლისღება, გიორგობა, აღვსება, პეტრეპავლობა…) ხუცესს და მის დამხმარეთ მთელი წლის განმავლობაში უხდებათ საყმოს მომსახურება, იქნება ეს ყრმის (ყმის) ჯვარში გაყვანა, რათა იგი საყმოს სრულუფლებიანი წევრი გახდეს ან ნიშნობა-ქორწილი, ჯარში წასვლა და ჯარიდან დაბრუნება, მოშუღარი გვარების შერიგება, გვარების შეერთება, მიცვალებულის დაკრძალვა თუ სხვა, საყმოს ცხოვრებაში მეტნაკლებად მნიშვნელოვანი შემთხვევები. ყველა ამ დროს დუღდება ლუდი, წარმოითქმის ხუცობა, იკვლება საკლავი, რის გარეშე ვერც ერთი მნიშვნელოვანი თავყრილობა ვერ ჩაივლის.
ყველაზე პოპულარული და ხალხმრავალი დღესასწაული, განსაკუთრებით, ხევსურეთში ათენგენობაა, რომელიც ნააღდგომევს, გარკვეული დროის შემდეგ, იმართება, ანუ აღდგომაზეა მიბმული. ძველ ქრისტიანულ კალენდარში ამ დღეს წმ. მოწამის ათენოგენის სახსენებელია დადებული. ამ დღესასწაულის პოპულარობა არ არის გამოწვეული მისი სახელის მნიშვნელოვნებით, არამედ იმ უბრალო მიზეზით, რომ ამ დროს, გაზაფხულზე, მთაში გზები იხსნება და ბარად გაფანტულ საყმოს ნაწილს უკვე შეუძლია ეწვიოს თავთავის სალოცავებს (აღდგომას მთაში გზებზე ჯერ კიდევ თოვლი დევს და მიმოსვლა გაძნელებულია). ცხადია, გულუბრყვილობაა, ათენოგენის სახელს რომელიღაც წარმართულ ღვთაების სახელთან ვაკავშირებდეთ, მაგრამ ასეთი მცდელობა ყოფილა ჩვენს ლიტერატურაში.
ღვთისშვილთა დღეობების კალენდარი რომ ქრისტიანული წარმოშობისაა ამას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ გაზაფხულის დღესასწაულები პეტრე-პავლობის დღეზეა მიბმული, იგი იწყებს, მაგალითად, ფშავში დღესასწაულების მთელ სერიას სხვადასხვა საყმოებში. საგაზაფხულო დღესასწაულები იწყება პეტრე-პავლობის მომდევნო კვირას გოგოლაურთის ჯვარში (ქმოდის გორზე), მეორე დღეს (ორშაბათს) გადადის ლაშარის ჯვარში, სამშაბათს – თამარღელეში (თამარის სალოცავში), ოთხშაბათი უქმეა (საკლავი არ იკვლის), ხუთშაბათს კი იახსარში იწყება დღესასწაული, პარასკევს უქმეა და ა.შ., ვიდრე თორმეტივე სალოცავის გავლით არ ჩამოთავდება დღესასწაულები.
ერთი შეხედვით, თითქოს ამას ყველაფერს ქრისტიანობასთან მხოლოდ ფორმალური კავშირი აქვს. მაგრამ ვერ ვიტყვით, რომ რაღაც წარმართობის კვალია, მით უმეტეს იმ წარმართობისა, რომელიც წმ. ნინოს დახვდა საქართველოში, კერძოდ, მთაში (ფხოვში). ყველაზე მართებული და ჭეშმარიტებასთან ახლოს იქნება, თუ ვიტყვით, რომ ამ საყმოების რელიგიის სახით ჩვენ წინაშეა პაგანიზებული ქრისტიანობა, რაზედაც ზემოთ იყო საუბარი. ამას მოწმობს ხუცობათა ტექსტები, ღვთისშვილთა საკუთარი სახელები (წმ. გიორგი, ღვთისმშობელი, მიქაელ მთავარანგელოზი, კვირია), დღესასწაულთა სახელები და თარიღები. ამ შეხედულებას მხარს უჭერს ის გარემოება, რომ ამ რელიგიაში სავსებით გამორიცხულია მრავალღმერთიანობა, თუ, რა თქმა უნდა, ღვთაებებად არ ჩავთვლით, როგორც ჩვენს ეთნოგრაფიაშია მიღებული, ღვთისშვილებს, რომელთაც საყმო არამც და არამც არ აღიქვამს ღვთაებებად, არამედ ერთი ღმერთის, მორიგე ღმერთის, შვილებად მიაჩნია ისინი, ასევე გამორიცხულია კერპთაყვანისმცემლობა, რომელიც წარმართობის დამახასიათებელი ნიშანია.